Co oznacza pojęcie Reformacja? Łacińskie reformatio oznacza ‘przekształcenie’, ‘przemienienie’, ‘odnowienie’.
Pod pojęciem Reformacja możemy rozumieć ciąg wydarzeń kościelnych i politycznych, zapoczątkowanych wystąpieniem Lutra w 1517 r.
Inicjator ruchu reformacyjnego wittenberski profesor teologii ks. Marcin Luter, występując 31 października 1517 roku ze zbiorem 95 tez o odpustach, jeszcze wcale nie myślał o szeroko zakrojonej reformie Kościoła. Pismem tym chciał rozpocząć dyskusję w środowisku teologów na temat zaobserwowanych nadużyć w praktyce udzielania odpustów.
Luter, pełniący w Wittenberdze również funkcję spowiednika, spotykał coraz częściej pokutników legitymujących się kupionym listem odpustowym, który uwalniał ich od kar czyśćcowych za grzechy. W swym kazaniu o pokucie z 1516 r. Luter przypominał wiernym, że odpust może uwalniać pokutujących jedynie od kar doczesnych, nakładanych przez Kościół. Zdaniem Lutra sprzedawane przez obwoźnych sprzedawców listy odpustowe dawały penitentom fałszywe poczucie zadośćuczynienia za grzechy, zastępując niezbędną w procesie pokuty skruchę.
W kazaniach i tezach Luter nawoływał do powrotu do pokuty oraz naśladowania Chrystusa zamiast unikania kary. Już na rok przed ogłoszeniem tez nauczał w kazaniu, że odpust jest sprzeczny z prawdziwą skruchą, ponieważ: „ktoś, kto czuje wyrzuty sumienia z powodu swych grzechów, nie próbuje uniknąć kary, lecz naprawdę tęskni za nią”.
Ponadto postulował sprowadzenie kwestii odpuszczenia grzechów do wewnętrznej i osobistej relacji chrześcijanina z Bogiem, podważając tym samym monopol Kościoła na dystrybuowanie środków łaski odpuszczenia grzechów.
Jednak to nie tezy o pokucie i odpustach zawierały najbardziej przełomowy program reform Kościoła. We wrześniu 1517 roku ukazało się pismo Lutra Dysputacja przeciw teologii scholastycznej, w którym podkreślał naturalną skłonność woli grzesznego człowieka ku temu, co złe. Podkreślał znaczenie pokuty jako aktu posłuszeństwa i miłości do Boga.
Zwalczał charakterystyczne dla późnośredniowiecznej teologii przyznawanie wolnej woli człowieka i jego uczynkom pierwszeństwa przed działaniem łaski Bożej.
Luter odrzuca średniowieczną teologię, nazywając ją teologią chwały, przeciwstawiając jej teologię krzyża, która rozpoznaje Boga w cierpieniu i krzyżu. Perspektywa krzyża pozwala człowiekowi właściwie zrozumieć Boże Prawo. Wysiłki człowieka do jego wypełnienia są bezużyteczne, bo jedynie sam Chrystus może wypełnić Prawo. Wiara jest natomiast jedynym czynem człowieka, który podoba się Bogu.
Wystąpienie Lutra w bardzo krótkim czasie spowodowało lawinę wydarzeń, których znaczenie wykraczało poza ramy sporu teologicznego.